Йезд: ұмытылған технологиялар мен ғибадат орындары

Әр қала өзінше әдемі. Бұл әдемі және ғажайып, өйткені қала көшелерін аралап жүріп, бір кездері сол жерде өмір сүрген адамдардың мұрасы мен естелігіне қол жеткізуге болады.

Бүгін бізді Иранның ең қызықты қалаларының біріне – 5 мың жылдан астам уақыт бойы өмір сүріп келе жатқан тылсым және көнелік лебімен көмкерілген жұмбақ Йездке қызықты саяхат күтіп тұр. Ирандағы Йезд бір қаланың да, тұтас бір провинцияның атауы. Қазіргі Йезд қаласының орнында пайда болған алғашқы қоныс біздің эрамызға дейінгі 3-мыңжылдықта пайда болды.

13 ғасырда әйгілі венециандық саяхатшылардың бірі Марко Поло Йезд қаласына келіп, «Әлемнің алуан түрлілігі кітабында» өзінің қалада болғанын былайша сипаттайды:

«Парсыдағы язди; бұл әдемі қала, үлкен және коммерциялық. Мұнда көптеген жібек маталар тігіледі; олар язди деп аталады; көпестер оларды әртүрлі елдерде үлкен пайдамен сатады. Халық Мұхаммедке дұға етеді. Осы жерден ілгері кеткенде, жазықта жол жеті күн, ал тоқтауға болатын үш-ақ жер бар. Мұнда жақсы ормандар көп, олардың бойындағы жол жақсы; Ол жерде кекілік пен қырғауылға аңшылық көп. Саудагерлер бұл жерден өте көп аң аулайды».

Йездтің ерекше архитектурасы бірден көзге түседі. Қабырғалардың, шатырлардың, күмбездердің және басқа элементтердің біркелкілігі Йездтің біртұтас сәулеттік ансамблі: ұзын және сәнді көшелері мен дәліздері бар үлкен және жұмбақ шығыс сарайы екендігі туралы сезім тудырады. Ғимараттардың мұндай орналасуы салқын кештерде жылуды қамтамасыз етіп, тұрғындарды күннің күйдіретін сәулелерінен қорғады.

Қаланың шынайылығының екінші құпиясы хештте жатыр - бұл шикі кірпіш, оның негізі сабан аралас саз топырақ. Бұл құрғақ және ыстық климат үшін тамаша материал, өйткені ол үйді жазда салқын, қыста жылы ұстайды. Йездтегі үйлер осыдан тұрғызылған.

Йезд орталығында монументалды ғимараттардың көп санын табуға болады. Бұрынғы күндерде әр ауданның өз хамамы, өз базары, өз мешіті және суға қол жетімділігі болуы үшін қала аудандарын салу дәстүрі болды, сонымен қатар Таяу Шығыстағы қаланың барлық осы міндетті атрибуттарының шоғырлануы өте жоғары болды.

Йездтің ерекше көрікті жерлерінің бірі - жұма мешіті. Ол көне кварталдар мен тар көшелердің ортасында орналасқан. Бұл сондай-ақ оғаш және қызықты диссонанс сезімін тудырады: қарапайым құм түсті аллеялардың арасында кашикары өрнектерімен бай безендірілген биік қасбеті бар зәулім ғимарат пайда болады. Ал шебер муқарнас пен екі биік мұнара ғимаратқа тек беріктік береді. Елестетіп көріңізші, шөл мен қаланың ортасында саз кірпіштен қаланған, мұнараларының биіктігі 52 метр болатын зәулім құрылыс пайда болады.

Әмір Чахмак алаңы - қаланың басты көрікті жері. Алаңда сіз Текие (дервиштер мекені), базар және екі тоған таба аласыз. Алаңның барлық сәулеттік ансамблі Тимуридтер кезінде аяқталды, сондықтан оның барлық құрамдас бөліктері толығымен бір архитектуралық стильде. Алаңда Йездтегі басқалардан ерекшеленетін Әмір Чахмак мешіті бар. Оның ерекшелігі – ирандық мәдениет үшін әдеттен тыс қасбеттің ерекше пішіні мен күмбездің жасыл түсі, кейбір зерттеушілердің пікірінше, бұл Тимуридтер мәдениетінің үрдісі болуы мүмкін.

Йездтың бір ерекшелігі - мұнда және мұнда шашыраңқы мұнаралар - ежелгі уақытта желдету немесе ауаны баптау қызметін атқарған бадгир. Олардың конструкциясы сырттан келетін жел ұзын құдықтарды салқындататындай етіп жасалған. «Бадгир» сөзінің өзі «жел ұстаушы» дегенді білдіреді. Бадгир орта есеппен сырттан келетін ауа температурасын 12 градусқа төмендетеді, бұл жазда Йездте билейтін қорқынышты аптапты ескере отырып, фантастикалық жетістік деп атауға болады.

Йездтегі бақтар өте әдемі. Доулатабад бағы - барлық бақтардың ішіндегі ең танымалы. Бұл аумақтың ортасында биіктігі 30 метрден асатын ең биік ғимарат, Қала тұрғындарының айтуынша, Йездтің ең әдемі бадгирі орналасқан.

2000 жылы ашылған Йезд су музейі ежелгі «кяриз» немесе «канат» гидравликалық жүйесінің жұмыс принципін ұсынады. Бұл бірегей технология үлкен тереңдіктен таза суды сорғыларды қолданбай-ақ алуға мүмкіндік береді. Кяриз жүйесі Иранда ғана емес, Ауғанстан, Әзірбайжан сияқты басқа елдерде де қолданылады. Музейде сіз кяриз жасауға арналған құралдарды және бірнеше кяриздің өзін көре аласыз.

Зороастр қауымы әрқашан қала өмірі мен тарихының маңызды бөлігі болды. Йезд аумағында және одан тыс жерлерде бүгінгі күнге дейін сақталған көптеген зороастризм діни ғимараттарын көруге болады. Аташкаде - Ирандағы зороастризм ғибадатханаларының бірі. Ғибадатхана қарапайым, бірақ шынайы стильде жасалған. Ғибадатхананың орталық қоймасы профильде бейнеленген ер қанатты фигураға ұқсас фаравахар бейнесімен безендірілген. Ғибадатхананың іші әртүрлі фрескалармен, соның ішінде Заратуштра фрескасымен безендірілген. Ғибадатхананың алдында ғимараттың аркаларын көрсететін салыстырмалы түрде шағын дөңгелек тоған бар.

Бейтаныс қаланың көшелерімен серуендеп, өз көзіңізбен қаншалықты жаңалықты көруге болатынын сезінуден әдемі ештеңе жоқ шығар. Өткеннің мұрасына қол жеткізгісі келетін барлық саяхатшыларды Йездтың сәні күтеді. 2017 жылы қала ресми түрде ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енді, сондықтан жүздеген жылдар бұрын бой көтерген ғимараттар біздің замандастарымыздың ғана қазынасына айналмайды деп үміттенеміз.