Иран кофеханасы, ерекше дәстүрлері бар әлеуметтік мекеме

13 ғасырда Еуропада кофе біртіндеп кеңейгеннен кейін, кофе ішумен қатар адамдар араласып, сөйлесе алатын кофе беретін орындар пайда болды. Кофеханалар бірте-бірте кең тарады және олардың мысалдары Шығыс Еуропада, Солтүстік Африкада және Батыс Азияда пайда болды. Кофехананың Иранға келуімен және оны халық қабылдауының артуына байланысты онда дәстүрлі кофеханаларда әлі де белгілі бір дәрежеде көрінетін дәстүрлер қалыптасты.

Иран кофеханасының тарихы 

Иранда кофехананың пайда болуы Иранның қуатты үкіметі болған және Еуропаға саяхаттар көбейген Сефевидтер дәуіріне (16 ғ.) қатысты. Шах Тахмасп Сефеви тұсында (1514-1576 жж. билік еткен) сол кездегі Иранның астанасы Қазвин қаласында алғашқы ирандық кофехана ашылғаны айтылады. Бір қызығы, Сефевидтер дәуіріндегі ирандық кофеханалар Осман империясындағы (қазіргі Түркия) кофехананың бастауы болып саналады... Ирандағы кофеханалардың дамуы көптеген қалаларда әрбір ауданда бір немесе бірнеше кофехана болған. Осы тұрғыдан алғанда, «кофеханада ішу» Иран қоғамының өткен бірнеше ғасырдағы әлеуметтік құбылыстарының бірі ретінде сипатталуы мүмкін, онда ер адамдар жұмыс және үй ортасынан бөлек, бір сағат бойы бір-бірімен араласады. Әрине, кейбір кофеханалар құмар ойындар мен көңіл көтеру арқылы белгілі бір тұтынушыларды тартып, жаппай қылмыс пен төбелеске жағдай жасады. Мұндай кофеханалар әсіресе екінші Пехлеви дәуірінде (20 ғасырдың ортасы) танымал болды, алайда олар Ислам революциясынан кейін жоғалып кетті, бірақ қоғам санасында кофехана туралы жағымсыз имидж қалыптастырды.

Иран кофеханасы, ерекшеліктері мен дәстүрлері 

Батыстағы ирандық кофеханаға ең жақын кеңістікті мысалға келтіретін болсақ, «кафе» немесе «кофе дүкенін» атап өтуге тура келеді. Әрине, кофеханалардың кеңістігі қазіргі кафелердегі кеңістіктен мүлде бөлек, бірақ екеуі сусындар мен жеңіл тағамдар беру және демалу мен араласу үшін кеңістікті қамтамасыз ету жағынан ұқсас. Кофеден басқа, ирандық кофеханаларда шай және әртүрлі шөп шайлары, кейде жеңіл тағамдар немесе тіскебасарлар (омлет және қуырылған жұмыртқа сияқты); шай басқа сусындарға қарағанда танымал болуы мүмкін. Кофехана ерлердің кеңістігі ретінде белгілі және әйелдер ол жерде болмайды. Бұрын кофехана иелерінің көпшілігі діни рәсімдерді, әсіресе Мұхаррамды аза тұтумен шектелген. Кейбір кофеханалар Мұхаррам айында әлі жабық және олардың кеңістігі аза тұту жиындарын өткізуге арналған. Рамазан айында кофеханалар да ауызашардан (кешке қарай) жұмысын бастайды және таң атқанға дейін жұмыс істейді.

Кофеханада ойнау 

Көбінесе үстел ойындары деп саналатын кофеханаларда әртүрлі ойындар ойналады. Нарды кофеханадағы ең танымал ойындардың бірі, бірақ «Турна», «Гол Я Поч» немесе «Мафия» сияқты топтық ойындарды кофеханаларда да ойнауға болады. Турна — әр ойыншыға жеребе бойынша рөл тағайындалатын ескі ирандық ойын. Бұл ұтыс сүйек тәрізді құрылғыны лақтыру арқылы жасалады және әр ойыншы өз рөліне сәйкес кейбір басқа ойыншылар үшін шешім шығарады немесе орындайды. Гол Я Поч - бұл өте қарапайым ойын, бірақ оның сыртқы түріне мүлдем сәйкес келмейтіні соншалықты қызықты! Бұл ойында ойыншылар екі топқа бөлінеді. Бір топ қолдарына әдетте бұршаққа ұқсайтын кішкентай зат болып табылатын «голды» жасырса, екінші топ әртүрлі айла-амалдарды қолданып осы голды табады. Мафия да батыстық ойын болып табылады, онда рөлдер ойыншылар арасында жеребе бойынша бөлінеді, ал «азаматтар» деп аталатын топ ақылдасып, ойын ойнау арқылы азаматтарға қарсы ойнайтын «мафия» деп аталатын топтың қолын ашуы керек. Әдетте, мафия ойынының әр кезеңінде бір адамды мафиялық топ мүшелері таңдайды және ойыншылардың дауыс беруі арқылы бір адам жойылады. Кофехана өнері Ескі кофеханаларда көрермендердің көңілін көтеру өнері танымал болды, оның ішінде ең көрнектісі «наққали» болды. Наққали негізінен парсы тілділердің ұлы эпикалық кітабы Фирдоусидің «Шахнамасынан» таңдалған, негізінен эпикалық хикаяларды баяндау. Наққал өлеңдер айтып, баяндауының мазмұнына сай қимыл-қозғалыстар жасау арқылы көрерменнің көңілін көтереді. Бұрын кофехана тұтынушыларының көпшілігі қоғамның төменгі таптарынан болғанын және олардың сауаттылығы аз болғанын ескерсек, парсы әдебиетіндегі оқиғаларды баяндаудың және оларға ауызша мұраны жеткізудің ең маңызды әдістерінің бірі наққали болды. Бүгінгі таңда накқали аз кофеханаларда орындалады, бірақ ол әлі де ирандық орындау өнері болып саналады. Кейбір кофеханаларда жанды музыка да орындалады. Кофеханаларда қолданылып, бірте-бірте ирандық кескіндеме стильдерінің біріне айналған тағы бір өнер түрі кофехана суреті болды. Бұл картиналарда эпикалық қаһармандардың, кейде діни қайраткерлердің бет-бейнесі бейнеленген. Кофехана кескіндемесін халық наным-сенімдерімен, әдебиетпен, ауызша әңгімелермен астасып жатқан бейнелеу өнерінің жанры деуге болады.