Низами Гәнжауи

Низами Гянджави лақап атымен танымал Мұхаммед Ілияс ибн Юсуф парсы поэзиясының классигі, шамамен 1141 жылы Гянджа қаласында дүниеге келген. Низами өз шығармаларымен исламға дейінгі дәуірді ислам дәуірімен, Иранды бүкіл ежелгі әлеммен байланыстыратын көпір жасады. Низами өмірі туралы мәлімет жоқ, тек шығармалары өмірі туралы нақты деректерсіз қалды. Оның шын аты – Ілияс, әкесінің аты – Жүсіп, атасының аты – Зәки. Ол дүниеге келе салысымен оған Әбу Мұхаммед Ильяс ибн Юсуф ибн Заки Муайад деген толық есім берілді. Кейін әдебиетші өзінің лақап аты ретінде «Низами» есімін таңдады. Оның отбасы тігін тігумен айналысқан, бірақ шығармашылық қабілеті күшті Низами поэтикалық шығармалар жасау үшін тігінші болудан бас тартты.

Оның туған жылы туралы нақты мәлімет жоқ. Алайда, Низами ғалымдары мен кейбір қазіргі зерттеушілердің мәліметтеріне қарағанда, ол 1140-1146 (535-540) жылдары дүниеге келген. Соған қарамастан, дәстүр бойынша Низамидің туған жылы 1141 жыл болып табылып, ЮНЕСКО ресми түрде тіркелген. Ақынның туған жері де талай дау туғызды. Кожо Лутф Әли Бей өзінің «Әтешкеде» (ХVІІІ ғасыр) өмірбаяндық еңбегінде Низамидің «Ескендір наме» шығармасы негізінде туған жері Иранның Құм қаласы екенін айтады. Орта ғасырдағы Низами ғалымдары (Ауфи Садид-ад-дин, XIII ғ., Дулатшах Самарқанди, т.б., XV ғ.) Низамидің туған жерін Гянджа қаласы деп біледі. Академик Э.Бертельс Низамидің ең жақсы, ең көне еңбектерінде Құм қаласы аталмағанын көрсетеді. Заманауи академиялық авторлар Низамидің әкесі Құмнан болғанын растайды, бірақ Низамидің өзі Гянджада туған. Низами өмірі 1077 жылдан 1307 жылға дейін Селжұқ империясы тұсында болды. Низамидің «Ескендір Наме» еңбегінде айтылған «Тафриш» зороастризм дінінің ірі орталығы болған және Орталық Ирандағы Тегеран қаласынан 222 шақырым жерде орналасқан.

Низами ең жақсы білім алып, өз заманының үлгісі болды. Бұрынғы заманда ақындардың білім саласын зерттеуі маңызды болған. Дегенмен, ақындарға қойылатын қатаң талаптарға қарамастан, Низами өзінің даналығымен, шешендігімен ерекшеленді. Оның өлеңдері араб және парсы тілдері мен әдебиетін ғана емес, сонымен қатар математика, астрономия, астрология, медицина, ботаника, дін, Құран түсіндіру, ислам құқығы, христиан және иудаизм, иран мифтері мен аңыздарын, этика, философия, эзотеризм, музыка, өнер туындыларын жақсы білетінін растайды.

Низамиді Хакім (данышпан) деп атағанымен, ол әл-Фараби, Ибн Сина және сухравардилер сияқты философ және Ибн Араби мен Абдурраззақ әл-Кашани сияқты сопылық теорияның өкілі болды. Ол ислам философиялық ойының барлық салаларын білетін философ және гностик болып саналды.

Низами шығармаларына қатысты профессор Челковский өзінің сүйікті ісі Фирдоусидің «Шахнамасын» (Шахтар кітабы) оқып, зерттеу болғанын еске алады. Низамини шығармашылығына Иранның Катран Табризи, Санаи, Фахраддин Гургани және тарихшы Ат-Табари сияқты шығармашылық данышпандары да әсер етті. Фирдоусидің шығармалары Низамиге «Ескендір Наме» жазуына шабыт болды және ол «Ескендір Намеде» үнемі Шахнамаға сілтеме жасайды. Ол әрқашан Фердоуси шығармаларын жоғары бағалап, тамсанып отырды, соны негізге ала отырып, өз алдына Фердоусидің «Шахнама» дастанымен тең келетін қаһармандық эпос жасауды мақсат етіп, «Жеті тоқсан», «Шахнаманы» шығармаларын жазуда негізгі дереккөз ретінде пайдаланды. Хосров пен Ширин» және «Ескендір Наме» эпопеяларын пайдаланған. Низами Фирдоусиді «хәкім» – данышпан әрі өнер мен шығармашылықтың шешені деп атаған.

Низами поэтикалық шығармалар шығарды, бірақ олар күрт ерекшеленеді. Оның романтикалық өлеңдерінің мазмұны психологиялық қиындықтарды баяндауды күшейтуге бейім болды. Оның кейіпкерлері қиын жағдайда өзін, өзгені және шындықты тану үшін тез шешім қабылдауы керек. Ол өз шығармаларында кейіпкерлердің психологиялық құбылыстарын жасап, адамдардың шынайы махаббатқа тап болған кездегі жан дүниесінің байлығын, қиындықтарын ашады. Ол романтикалық шығармалардың шебері болды. Низами парсы тілінде жазып, аллегорияларды, теңеулерді және көптеген мәнді сөздерді қолдану арқылы парсы тілін жаңа биіктерге көтере алды. Ол көптеген метафораларды, неологизмдерді енгізді, әртүрлі стильдік гиперболаларды, анафораларды, тұспалдарды, күрделі сөздер мен бейнелерді қолданды. Низами өзінің шығармашылық стилінде кейіпкерлердің мінез-құлқында қарапайым сөздерді қолданбауға батылы барған. Низамидің тағы бір қасиеті – афоризмдер жасау. Мысалы, кейбір авторлар «эпиграмма стилі» деп атайтын «Ләйлі мен Мәжнүн» шығармасын алайық, Низами бұл шығармасында фразеологизмдерді көп қолданады, стилі жағынан, әсіресе, әңгіме-монолог сөздерінде жазуға жеңіл. Низами өзінің стилін «ғариб» - «сирек, жаңа» деп атап, өзін «сөз шебері», «соқырлардың айнасы» деп атаған.

Низами лирикалық поэмаларының бүгінгі күнге жеткені аз. Негізінен бұл касидалар (одалар) және ғазалдар (лирикалық әндер). Низамидің бізге жеткен лирикалық «Диуаны» 6 қасида, 116 ғазал, 2 кітап және 30 рубаидан тұрады.

Низамидің негізгі шығармалары осы бес поэмасы «Бес» (Хамса), яғни «Пандж ганж» («Бес қазына») дегенді білдіреді.

«Хосров пен Ширин» 1175/1176 жылдан 1191 жылға дейін 16 жыл бойы жазылған және Селжұқ сұлтаны III Торғұлға (1175-1194), атасы Мұхаммед ибн Елдігіз Жаһан Пехлаванға (1175-1186) және оның інісі Қызыл Арсланға (1186) -1191) арналады.

«Ләйлі мен Мәжнүн» поэмасы 1188 жылы жазылған және әл-Мәлік әл-Муаззам Жалил ад-Даула ва-д-Дин Абу-л-Музаффар Ахситан ибн Минучехр Ширваншахқа (1160-1196) арналған.

«Хафт пейкар» ( «Жеті тоқсан») 1197 жылы жазылған және Мараги Алладин Курп-Арсланға арналған.

«Ескендір наме» поэмасы 1194-1202 жылдар аралығында жазылған және Пишкинидтер әулетінен шыққан Шеддадид Арранның грузин вассалы Ахара Носрат-ад-Дин Бискин бин Мұхаммедке (1155-1231) арналған.

19 ғасырдан бастап Низами шығармалары Батыс Еуропа тілдеріне және көптеген басқа тілдерге аударылды. 1920-1930 жылдары орыс зерттеушілері мен аудармашылары «Зети Чурық», «Ләйлі мен Мәжнүн», «Хосров пен Ширин» поэмаларынан үзінділерді аударуға кірісті

Оның өлімі туралы нақты ақпарат жоқ. Орта ғасыр өмірбаяншылары Низамидің қайтыс болған жылын (575-613 ж./1180-1217 жж.) 37 жыл деп белгіледі. Низамидің 13 ғасырда қайтыс болғаны ғана белгілі. Гянджидегі араб жазбалары бойынша Низамидің қайтыс болған жылы хижра күнтізбесі бойынша 605 (1208-1209) деп көрсетілген.

ЮНЕСКО Низамидің туған жылын 1141 жыл деп танып, ақынның 850 жылдығына орай 1991 жылды «Низами жылы» деп белгіледі. 1991 жылы Низами құрметіне Вашингтонда, Лос-Анджелесте, Лондонда және Тебризде көптеген халықаралық конгресстер өтті. Тіпті оның құрметіне «Низами Гянджавиге 850 жыл» деген тиын да шығарылды.