Ибн Муқафа, Арабтілді елдерге Иран мәдениетін таныстырған жазушы

Ибн Муқафа, Әбу Мұхаммед Абдулла хижраның 106 жылы (б.з. 724 ж.) Фарс провинциясының Джур (қазіргі Фирузабад) қаласында дүниеге келген. Жазушы және аудармашы Муқафаның аты исламды қабылдағанға дейін Рузбех болатын. Мұсылман болғаннан кейін Әбу Мұхаммед Ибн Муқафа Абдулла деген лақап атқа ие болды. Оның әулеті Фарс облысының игі жақсыларының бірі болатын. Ирак билеушісі Хаджадж бен Юсуф өз үкіметінің салық ісін басқаруды Әбу Мұхаммед Абдулланың әкесіне тапсырды. Жұмыстағы әділетсіздік әкесін үкімет қызметкерлері азаптап, қолын кесіп тастады. Әбу Мұхаммед Абдуллаға осы себепті Ибн Муқафа деген атақ берілді. Өйткені осы азаптардың кесірінен әкесінің қолы мүгедек болып қалды.

Еңбектері

Ибн Муқафа өзі туып-өскен Фарс провинциясынан шыққан соң Керманға жол тартты. Керманда Дауд бин Язид бин Умар бин Хабираның хатшысы болды. Омеяд үкіметі ыдырағаннан кейін ол әкесімен бірге Керманнан Басраға жол тартты. Ибн Мұқафа Басра ұстаздары арқылы араб тілін шешен әрі кемел түрде меңгере алған. Басрада 10 жылдай өмір сүрген және оның шығармалары осы кезеңде жинақталып, аударылғаны айтылады. «Калила мен Дәнна» аудармасы Ибн Муқафаның ең маңызды әдеби еңбегі болып табылады. Ол «Калила мен Димнаны» пехлеви тілінен араб тіліне аударған. Бұл аударманың прозасы классикалық араб прозасының тамаша үлгілерінің бірі болып табылады. Калила мен Димна жануарлар тілінде жазылған. Бұл кітапта көптеген аңыздар мен әңгімелер бар. Бұл кітаптың мазмұны зиялылар үшін ерекше ләззат, мән-мағынасы мен руханилығы, даналық иелері кітаптан қарапайым адамдарға қарағанда көбірек алады. Бұл кітап санскрит тілінде жазылған, содан кейін пехлеви тіліне аударылған, бірақ оның түпнұсқа үнді тілі жоғалып кеткен және оның пехлеви аудармасы сириялық және араб тіліндегі аудармалар үшін анықтамалық ретінде пайдаланылған. Біраз уақыттан кейін пехлеви аудармасы сирек болып, жоғалып кетті, ал араб аудармасы барлық аудармалардың негізі болып табылады. Араб тіліндегі аудармасында Ибн Муқафа «Калила мен Димна» кітабына «Барзовие Табиб» деп аталатын тарау қосқан. Бұл тарауда дәрігер Барзойенің ішкі және саналы мінез-құлқын сипаттаудағы және нәпсімен күресудегі және бақыт пен шындықты іздеудегі сөздері жазлған. «Калила мен Димна» кітабынан жасалған әртүрлі аудармалардың ішіндегі дәлдігіне сенуге болатын жалғыз аудармасы Ибн Муқафаның аудармасы болып табылады.

Иран мәдениетімен таныстыру

Ануширванның «Тәжнамасы», «Сасанидтер ережесі», «Маздақ кітабы» және «Тәж кітабы» Ибн Муқафа пехлеви тілінен араб тіліне аударған басқа кітаптардың қатарына жатады. Бұл еңбектерімен Ибн Муқафа араб елдеріне Иран мәдениетін танытты. Арабтар грек философтарының еңбектерімен алғаш Ибн Мұқафа аудармалары арқылы танысқан деседі. «Категориялар» (Аристотель очерктері) сияқты кітаптарды араб тіліне аударған. «Үлкен сөз» («Әл-Адаб әл-Кәбир», «Кішкентай сөз» («Әл-Адаб әл-Сағир») және «Рисала ас-саххаба» кітаптары Ибн Муқафаның авторы болған еңбектер. Бұл шығармалардағы Ибн Мұқафаның көркем прозасы бүгінгі араб жазушыларына үлгі-өнеге. Оның шығармалары араб елдерінің университеттерінде араб прозасының қалаулы да көркем үлгілері ретінде оқытылады. Ибн Муқафаның «Калила мен Дәнна» кітабы әлемнің әртүрлі тілдеріне бірнеше рет аударылған.