Фирдоуси және оның Шахнамасы

Фирдауси есімі эпоспен байланысты. Эпостың қарапайым мағынасы – ерлік пен батылдық, әңгімелер мен поэзиядағы эпикалық қаһарман. Оның үлгілі физикалық және рухани күші бар. Бұл кейіпкердің қабілеті қарапайым адамнан да жоғары. «Хакім Әбілқасым Фирдауси» - Иран ұлттық эпосының ең ұлы ақыны.

Фирдауси, Шахнамадан бұрын

Хакім Әбілқасым Фирдауси хижраның 329 жылы, 940 милад жылымен сәйкес, Хорасан Разави провинциясының Тус қаласының маңындағы Баж ауылында дүниеге келген. Бұл Иранның ұлы және әйгілі ақыны Дехғанзаде болды. Баж ауылындағы мектепте оқып, жазуды үйреніп, білімін жалғастыру үшін Түс қаласындағы мектепке барады. Бұл мектепте Фирдауси «Дағики Туси» деген атпен белгілі «Әбу Мансур Мұхаммед бин Ахмадты» танып білді. Дағики - Иран парсы әдебиеті тарихындағы алғашқы эпикалық жазушылардың бірі. Дағики 30 жыл өмір сүріп, осы уақыт ішінде «Шахнаме Әбу Мансури» кітабынан Иранның ұлттық хикаяларын поэзияға айналдыруға тырысты. Тусидің аяқталмаған еңбегінен хабардар болған Фирдауси бұл жұмысты аяқтауды ұйғарады. «Шахнаманың» қайнар көзі Әбу Мансуридің «Шахнама» прозалық кітабы болса, Фирдауси «Шахнамаға» мың Дағики өлеңдерін қосқан.

Фирдаусидің Шахнамасы

Фирдауси ескі әңгімелерге қызығушылық танытты. Оның көзі тірісінде Иранды Саманилер биледі. Саманидтер дәуірінде дари-фарси тілі үлкен жетістіктерге жетті. Саманидтер араб тілін ресми және әкімшілік тіл деп жариялағанымен, олар парсы ақындарына өздерінің жергілікті тілінде өлең жазуға рұқсат берді. Фирдауси осы мүмкіндікті пайдаланып, «Шахнама» жазу арқылы ирандықтардың ұлттық және адами көзқарасы мен дүниетанымын көтере алды. Фирдаусидің «Шахнамамен» ирандықтарға қызметі оның Иран ұлтының тамырын, өткенін және абыройын тарихта мәңгілікке қалдыра алуында болды.

Шахнама Иран халқының қадір-қасиеті ретінде айтылады. Шахнамадағы Рустам, Сохраб, Каве Ахангар және Симорғ - жағымды кейіпкерлер, ал Даххак пен Кикавус - жағымсыз кейіпкерлер. Шахнаманың басты кейіпкері – Рустам. Рустам ирандық кейіпкер ретінде үлкен күшке ие және жындармен соғысып, олардың бәрін жеңеді. Рустам мен Есфандиярдың тарихы мың жылдан асқан, халық арасында орын алған. Шахнама кітабы үш мифологиялық, қаһармандық және тарихи кезеңнен тұрады.

Фирдауси мен ұлы кітап «Шахнама» болғандықтан, Иран әдебиеті мен поэзиясының ұлы тұлғалары Саманидтер дәуірін, яғни төртінші ғасырды (б.з. 10-11 ғасырлар) Ирандағы эпикалық жазудың ең маңызды дәуірі деп санайды.

Хакім Әбілқасым Фирдауси 73 жыл өмір сүргеннен кейін хижраның 402 жылы, яғни 1032 жылы туған жерінде қайтыс болды. 15 мамыр Иранның ұлттық күнтізбесінде «Фердоусиді еске алу күні» және «Парсы тілі мен әдебиет күні» деп аталады. Ирандықтар Хаким Әбілқасым Фирдаусидің есімін тірі қалдыруды өздерінің ұлттық және мәдени болмысын сақтаумен пара-пар санайды. Фирдауси өзінің «Шахнамасымен» парсы тілін жаңғыртты. Фирдауси мазары Баж ауылынан 28 шақырым жерде орналасқан. Бұл ғимараттың балшықтары өзінің әсемдігі мен беріктігінің арқасында келушілерге Фирдаусидің Шахнамадағы эпопеясын еске түсіреді.