Шахнаме оқудың мәдени және тәрбиелік қырлары

Мүмкін, "Шахнаме" жырларын оқу дәстүрінің нақты басталу нүктесін айту қиын болар, бірақ бұл дәстүрдің өте көне екені сөзсіз. Фирдоуси өзінің осы ұлы еңбегі – «Шахнаме» кітабында бұл дастанды жазуды 1010 жылы 8 наурызда (иран күнтізбесі бойынша 400 хижри жылының 19 исфанд күні) аяқтағанын көрсетеді. Ол кезеңде Иран шетелдіктердің қол астында болған, халық ауыр күндерді бастан өткеріп жатқан еді. Сол дәуірдегі ақындар өмір сүру үшін билеушілерді мақтап, оларға мадақ өлеңдер арнайтын (тарихи деректерге сәйкес, Махмұд Ғазнауи сарайында – оның билік құрған уақыты 998–1002 жылдар аралығы – 400 ақын оған мадақ айтып отырған). Бірақ Фирдоуси – сол заманның ұлы ақыны бола тұра – бұл жолмен жүрмеді. Себебі ол үшін ең маңыздысы – Иранның абыройы мен парсы тілінің сақталуы еді. Ол түріктердің шапқыншылығы кезінде парсы тіліне қауіп төніп тұрғанын біліп, оны сақтап қалу үшін әрекет етті. Фирдоуси бұл еңбегінің маңызын «Шахнаме» кітабында атап өтеді. Айтқанындай, бұл шығарма Иран тарихындағы ең ірі мәдени мұралардың бірі болып қалды. «Шахнаме» соншалықты ұлы шығарма болғандықтан, оның айналасында түрлі дәстүрлер қалыптасты, солардың бірі – «Шахнаме оқуы» дәстүрі.

Шахнаме оқу дәстүрінің түрлі қырлары

«Шахнаме» оқу – бұл дастан өлеңдерін өзіндік әуенмен, ерекше үнмен оқу өнері. Ертеде шахнаме оқушылары иран қоғамында ерекше мәртебеге ие болған. Олар хандар мен ақсүйектердің жиналыстарына қатысып, оларға «Шахнаме» әңгімелерін оқып беретін. «Шахнаме» оқу жас ұрпаққа батырлық пен адалдық рухын сіңіріп, жақсы тәрбие беретін құрал ретінде қарастырылған.

«Шахнаме» кітабын иран мәдениетінің негізі деп айтуға болады. Онда отансүйгіштік пен адамгершілік насихатталады, бабалардың тарихы бүгінгі ұрпаққа жеткізіледі. Осылайша, шахнаме оқу – турашылдық пен әділдікке үйрететін сабақ. Бұл тұрғыдан алғанда, шахнаме оқу – адамгершілік пен рухани тәрбиенің шексіз теңізінен сусындау іспетті. Фирдоуси сөздері тек батырлық пен ерлікті сипаттап қана қоймай, адам мінезінің түрлі жағдайлардағы өзгерістерін де көрсетеді.

«Шахнаме» басынан соңына дейін, 60 мың бәйіттің барлығында бірдей өлшем мен ырғақ сақталған. Фирдоуси эпосқа лайықты ырғақты таңдап, соның негізінде бүкіл еңбегін жазған. Сондықтан шахнаме оқу көбіне эпикалық, салтанатты үнмен орындалады. Дегенмен, бұл шығармада сезімге толы, мұңды оқиғалар да бар. Шахнаме оқушысы дауыстың үнін көтеру, бәсеңдету немесе жылдамдықты өзгерту арқылы оқиғаның мәнерін тыңдаушыға жеткізеді.

Шахнаме оқушысының табысты болуы оның сезімді дұрыс жеткізуіне байланысты. Ол бұл дастанды жақсы меңгеруі, әуеннің нәзік иірімдеріне қанық болуы, сондай-ақ «Шахнаме» жазылған тарихи дәуірді жақсы білуі керек.

Шахнаме оқу мен нақыл айту

Шахнаме оқушысы мен нақылшы (нәққал) – екі түрлі өнер иесі. Нақылшылар көбіне шәйханаларда өнер көрсетіп, тыңдаушыларымен тікелей қарым-қатынаста болған. Олар қолына таяқ алып, бір тақырыпты таңдап, сол тақырыпты түрлі тәсілмен көркемдеп жеткізген. Тыңдаушыны қызықтырып, әсерлеу мақсатында оқиғаны кеңінен баяндайтын. Кейде нақылшы «Шахнаме» әңгімесінен үзінді айтатын, бірақ бұған міндетті болмаған. Нақыл айту барысында нақылшы әрдайым эмоцияға толы күйде болады. Батырлық шайқастарды баяндағанда, өзі де жауынгер сияқты әрекет жасап, жоғары-төмен секіріп, қолындағы таяғын қылыштай сермеп, нағыз майданда жүрген сарбаздай кейіп танытады. Тіпті батыр жараланғанда, өзі де жерге құлап, ыңыранып, көріністі жандандырады.

Ал шахнаме оқу – бұқаралық өнер түріне жатады және ол жеке адамның сахналық қойылымына онша ұқсамайды. Иранның әр өңірінде шахнаме оқудың әртүрлі стильдері қалыптасқан, бірақ олардың көбінде нақыл өнеріндегідей шектен тыс әрекет болмайды. Шахнаме оқушысы тыңдаушыға сезімді көбіне дауыс ырғағы арқылы жеткізуге тырысады, ал дене қимылы екінші орында тұрады. Иранның кейбір аймақтарында шахнаме оқу кәманча сияқты музыкалық аспаппен сүйемелденіп, чаһаргаһ пен махур сияқты дәстүрлі әуендермен орындалады.